سیاهک گندم

سیاهک گندم یک پاتوژن گیاهی و عامل بیماری‌زایی است که باعث ایجاد قارچ در گندم می‌شود. علائم این بیماری به شرایط آب و هوایی بستگی دارد و بیشتر در شرایط اقلیمی سرد یا مرطوب آشکار خواهند شد.

علائم و نشانه‌ها

سیاهک گندم از قسمت ناف (پیوندگاه گیاه) شروع کرده و تا درز (شکاف) آن را در برمی‌گیرد. این قارچ طول سنبله و سنبلچه‌ها را کاهش می‌دهد. به‌طور کلی این بیماری هرساله چندین سنبله را آلوده می‌کند. در این وضعیت سوراخ‌های مستطیلی یا بیضی‌شکل به قطر 1-3 میلی‌متر بر روی گندم ایجاد می‌شود که شامل توده‌هایی به رنگ سیاه یا قهوه‌ای هستند.

 بنابراین، سنبلچه‌ها، به رنگ قهوه‌ای تیره درآمده و با توده‌های سیاه اسپور همرنگ می‌شوند که بوی آن‌ها مانند بوی ماهی فاسد است. مصرف‌کنندگان می‌توانند مزه و بوی ماهی را هنگامی که سیاهک گندم 3٪ یا بیشتر دانه را آلوده کرده است احساس کنند. مطالعات نشان داده‌اند که این قارچ‌ها هیچ‌گونه اثرات مضری بر روی سلامتی ندارند. با پراکنده شدن بذر آلوده، قارچ می‌تواند گسترش پیدا کند.

 زیستگاه سیاهک گندم

به نظر می‌رسد این بیماری به دمای خنک و رطوبت نسبی بالا علاقه دارد. عواملی که باعث پیشرفت این قارچ می‌شوند عبارت هستند از:

• دما
• بارندگی
• رطوبت

 برای آلوده شدن سنبله‌ها؛ دمای 8-20 درجه سانتی‌گراد، رطوبت زیاد، باران‌های کم اما به‌صورت رگباری و هوای ابری مطلوب‌ترین شرایط است. شرایط محیطی نقش مهمی در عفونت دارد. زیرا هوای خشک، دمای بالا (25-20 درجه سانتیگراد) و نور خورشید برای قارچ‌ها نامطلوب هستند.

عفونت قابل‌توجه توسط قارچ‌ها، از اسپورهای موجود در بذر ناشی نمی‌شود، منشأ آن منحصراً از آلودگی خاک است. اسپورها در غیاب گندم می‌توانند به مدت 3 سال در خاک زنده بمانند و قادر به عبور از دستگاه گوارش مرغ‌ها و گاوها هستند بدون اینکه جان آن‌ها را بگیرند.

 قارچ‌ها معمولاً با قرار گرفتن در معرض نور و شرایط دمایی حدود 5 درجه سانتی‌گراد به مدت 3 تا 5 هفته، رشد خواهند کرد. مطلوب‌ترین شرایط برای عفونت، دمای 0 تا 8 درجه سانتی‌گراد (حداکثر 10-12 درجه سانتی‌گراد) است و معمولاً هم در زیر پوشش برف یافت می‌شوند.

قرار گرفتن در معرض دمای 15 درجه سانتی‌گراد مانع جوانه‌زنی اسپور می‌شود. سیاهک گندم معمولاً در ارتفاعات 300 هزارمتری نیز وجود دارند و بارش مکرر برف معمولاً با حملات و هجوم قارچی جدی همراه است.

آزمایشات و تشخیص سلامت بذر سیاهک گندم

بذرهای خشک از نظر بصری مورد آزمایش قرار می‌گیرند تا دانه‌های مبتلا به قارچ را بررسی و پیدا کنند. برای تعیین علت غیرطبیعی بودن دانه، بررسی و آزمایش‌های بیشتری لازم است.

1) آزمایش‌های شستشو

• تعداد 1000 دانه گندم در 600 میلی‌لیتر آب مقطر استریل حاوی 0.001٪ Tween 20 (پلی سوربات) شسته می‌شود.
• ابتدا آب از طریق یک صفحه (اندازه منافذ: قطر 60 میکرومتر) برای از بین بردن بقایای بزرگ و سپس از طریق یک غشاء (اندازه منافذ: 12 میکرومتر) که اسپورها روی آن جمع می‌شوند، فیلتر خواهد شد.
• اسپورها از سطح غشاء شسته می‌شوند و در یک سانتریفیوژ به مدت 30 ثانیه با حرارت 180 درجه سانتی‌گراد به‌صورت گلوله یا قرص در می‌آیند.
• گلوله یا قرص‌ها مجدداً در آب معلق می‌شوند و توسط میکروسکوپ نوری از نظر وجود سیاهک گندم مورد بررسی قرار می‌گیرند.

2) غوطه‌ور کردن بذر در سدیم هیدروکسید

• نمونه‌های بذر گندم به مدت 24 ساعت در دمای 20 درجه سانتی‌گراد در محلول 2٪ سدیم هیدروکسید خیسانده و غوطه‌ور می‌شوند.
• بذرهای آلوده به سیاهک گندم را می‌توان از طریق قسمت‌های بیمار که به رنگ سیاه هستند از قسمت‌های سالم که به رنگ زرد کم‌رنگ است، شناسایی کرد.

تأثیرات زیست‌محیطی سیاهک گندم

به طور عمده به محصول (گندم) حمله می‌کند و بر روی گونه‌های دیگر در محیط طبیعی تأثیر نمی‌گذارد؛ بنابراین اثرات زیست‌محیطی این آفت صفر است. این محصول برای انسان نیز سمی نیست. سیاهک گندم می‌تواند بر روی ظاهر و بوی دانه تأثیر بگذارد و این قارچ به دلیل تولید تری متیل آمین بوی ماهی فاسد می‌دهد.

پیشگیری و کنترل

استفاده زیاد از نیتروژن و آبیاری بیش از حد، سیاهک گندم را تشدید می‌کند. کشت تناوبی ممکن است به کنترل پاتوژن کمک کند، اما این سؤال به ذهن خطور می‌کند که این کار چه مقدار ارزش دارد؟ زیرا این بیماری می‌تواند تا 4 سال در خاک زنده بماند. برای جلوگیری از شیوع آن در مناطق پاک و فاقد آلودگی، استفاده از بذر عاری از بیماری ضروری است. ماشین‌آلات کشاورزی نباید کار و حرکت کنند، همچنین نباید خاک از مزارع آلوده به پاکیزه انتقال یابد.

کنترل شیمیایی

ثابت شده است که تیمارهای شیمیایی بذر در از بین بردن تلیوسپورهای موجود بر روی دانه‌های گندم تأثیر ندارد. اما سفیدکننده همراه با عملیات حرارتی، مؤثر است.

کنترل زراعتی

گندم کاشته شده در خاک در حالی که دما بیش از 15 درجه سانتی‌گراد باقی بماند از آلودگی نجات می‌یابد. کاشت بذر گندم در عمق کم و در خاک گرم و مرطوب، بروز بیماری را به‌شدت کاهش می‌دهد.

سایر کنترل‌ها

در زراعت و کشاورزی بیماری‌های بذری از اهمیت بالایی برخوردار هستند. زیرا میزان آن‌ها به شدت افزایش می‌یابند و دامنه درمان‌های مؤثر بذر که برای این شکل از کشاورزی قابل‌قبول هستند محدود است. پرتوهای الکترون، عملیات حرارتی با هوای مرطوب و تیمارهای مستقیم دانه با پودر شیر خشک بدون چربی، آرد گندم، عصاره خردل و اسید استیک برای کنترل سیاهک گندم موردمطالعه قرار گرفته‌اند. عصاره خردل و پودر شیر، مؤثرترین تیمارهای ارگانیک بوده‌اند.

تأثیرات سیاهک گندم

سیاهک گندم ناشی از تی لِتیاله‌ویس (Tilletia laevis) و ت. تریتی‌سی (T. tritici) در تمام مزارع گندم در سراسر دنیا مهم هستند. بااین‌حال، این دو قارچ به‌راحتی با تیمارهای شیمیایی بذر کنترل می‌شوند و اکنون میزان آن‌ها معمولاً نادر یا جزئی است.

قارچ درمان نشده می‌تواند بیش از 50٪ دانه را از بین ببرد، اما به‌طور کلی تلفات آن معمولاً 5-10٪ است. دانه سالم تأثیر بیشتری بر روی ارزش گندم دارد، زیرا دانه آلوده بوی بدی دارد و برای اکثر خریداران مورد تأیید و قبول نیست.

شباهت‌های سیاهک گندم با سایر گونه‌ها

گونه‌های تیله تیا ((Tilletia دیگری نیز وجود دارند که با تی ایندیکا (T. indica) اشتباه گرفته می‌شوند و معمولاً در دانه‌های برداشت شده یافت خواهند شد، مانند:

• تی واکری (walkeri)
• تی هوریدا (horrida)
• تی ehrhartae

سخن پایانی

سیاهک گندم از بیماری‌های شایع گندم است که کیفیت و میزان محصول را کاهش می‌دهد. زیستگاه اصلی این بیماری در مناطق سردسیر و ارتفاعات است. در سیاهک گندم سنبلچه‌ها، به رنگ قهوه‌ای تیره درآمده و با توده‌های سیاه اسپور همرنگ می‌شوند که بوی آن‌ها مانند بوی ماهی فاسد است. سنبله‌های آلوده دارای رنگ سبز مایل به آبی هستند. این بیماری به طور عمده به محصول (گندم) حمله می‌کند و بر روی گونه‌های دیگر در محیط طبیعی تأثیر نمی‌گذارد. این محصول برای انسان نیز سمی نیست.

مطالب مرتبط :

• گندم سیاه